Bu edebiyatın yapısını ve yazarlarını iyice öğrenmek için şüphesiz o dönemin Rusya’sının sosyal, ekonomik ve politik durumunu iyice öğrenmemiz gerekiyor. Dünyanın en evrensel edebiyatını sadece yazarlardan ve onların hayatından yola çıkarak öğrenemeyiz.
Rusya, o büyük yazarların, yani Dostoyevski, Tolstoy, Turgenyevlerin ortaya çıktığı dönemde tarifi edilmesi güç bir aşağılık kompleksiyle boğuşuyordu. Bu kompleks, tüm ülkenin dile getirdiği ve üzerinde kafa yorduğu bir sorun değildi. Bunu fark eden çok az kimse vardı ve bunlardan bir kısmı da edebiyata yön veren büyük yazarlardı. Diğer taraftan Rusya’ya, dünyada “işgal edilemez” yargısıyla bakılmaya başlanmıştı. Nice komutanlar bunu hayal etmiş ve hiçbiri başaramamıştı. Bu imkansızlık yüzünden de o dönem Rusya’sı bildiğin kendi halinde kavrulan, kimsenin fazla bulaşmak istemediği bir ülkeydi.
Böylelikle Rusya, evrensel kültürün bir parçası olacak dünyaya kapılarını kapatmıştı. Bu da kaba tabirle “özentilik” denen şeyin önlenemez yükselişine ön ayak oldu. O zamana kadar dünyaya fazla bir değer katamamış ve herhangi bir evrensel kültür alışverişinde bulunmamış Rusya, eli mahkum bir şekilde özenti olmayı, taklit etmeyi tercih etmek zorunda kalmıştır.
İşte dananın kuyruğu da burada kopuyor.
Bu özentilik hali öylesine büyümüş, öylesine Rusya’yı sarmıştır ki artık belirli birikimi olan insanlar -içlerinde yazarlar da dahil- koca bir ulusun henüz bir karakter oturtamadığını, özentilikle oradan oraya savrulduğunu, farklı bir katma değer kazandırmayıp her düşünceyi hazır alıp bunu da kendilerininmiş gibi pazarladığını izlemek zorunda kalırlar.
Bu durum da farkındalığı yüksek az sayıdaki insanın dikkatini çekmiştir. Onlara göre problemlerin hepsi ne savaştan, ne paradan, ne insandan kaynaklıdır. Tüm problem özentilikten kaynaklanır. O yüzden de odak noktalarını buna çevirirler çünkü insanlar delirme raddesinde özentiliğin, yozlaşmanın, böbürlenmenin, sahteliğin, şatafatın esiri olmuşlardır. Bu durumu Tolstoy’un savaş ve barış kitabında daha iyi anlıyoruz. Kocaman bir ülkenin kaderini belirleyen ve milyonlarca insanın ölümüne neden olan savaş sırasında bile Rus aristokrat sınıfı her gün her gece balolar yapıp toplantılar düzenlemiştir. Yine aynı kitapta aristokrat sınıfından insanların Fransızcayı akıcı şekilde konuşma çabası da işlenir.
İşte evde olan her problemin evin hayırsız çocuğuna yıkılması gibi, bu birikimli insanlar da her şeyi bu özentiliğe, şatafat sevdasına yüklemeye başlarlar. Bu o kadar canlarını sıkar ki her kitabında bununla alay etmekten geride durmazlar. Büyük bir çaba içerisinde her kitaba sert bir eleştiri koymayı ihmal etmezler.
Örneğini sadece rus edebiyatında gördüğünüz, yüzlerce sayfa balo tasvirinin nedeni budur. Balolarda aklı başında bir insanın o şatafat sevdalılarını gözlemleyip iç sesine kulak vermesi, onlara anlamsız gözlerle bakmasının nedeni budur. Bu tema çoğu Rus klasiğinde mutlaka sayfalarca işlenir. Çünkü yazarlar bu kitlesel gerizekalılıktan usanmışlar ve çareyi, sürekli bu konunun üzerinde durmakta aramışlardır.
Kitlesel bir yozlaşmanın karşısında üç büyük dev, Tolstoy, Dostoyevski ve Turgenyev üç farklı görüş edinir.
Tolstoy bu şatafat sevdalılarına bakar, zengin bir aileden geldiği için ekmek parası derdi de yoktur ve şöyle der: “Tüm bu insanlar ne yapıyorlar böyle? Asıl önemli olan şey insanın iç dünyasıdır kişi buraya yönelmelidir”
Dostoyevski bu şatafat sevdalılarına bakar, ekmek parasıyla uğraştığı ve bir ara politikaya yöneldiği için Şöyle der: “Tüm bu insanlar ne yapıyor böyle? Asıl önemli olan şey özentilikten uzak kendi Rus kültürümüzü oluşturmak ve buna sahip çıkmaktır.”
Turgenyev ise özentilere bakar ve bu milletin kendisinin bir şeyler başaracağına da batıyı gerçekten anlayacağına da ihtimal vermez. Şöyle der: “Tüm bu insanlar ne yapıyor böyle? özentilikle bir yere varılmaz, bu insanlardan da bir yol olmaz. Batı’yı iyi özümsemek gerekir”
Tolstoy zengin olduğu için zihinsel uğraşlara daha fazla zaman ayırabilir. kendisini yazdığı bir kaç kitaptan sonra önü alınamaz bir şöhretin içinde bulur. Ne yazsa okunuyordur ve gün geçtikçe daha da popülerleşiyordur. Fakat Tolstoy düşünce adamıdır. sürekli hayatın anlamını arar, farklı şeyler bulur ve bunlar romanına yansır. Bugün tüm sorunlar a dan kaynaklı der, a yı ele alan kitaplar yazar. Başka bir gün b yi fark eder ve kitaplarını b ekseninde yazmaya çalışır. Neticede her zaman çözümü insanın iç dünyasını aşmasında bulur. Hayatında yaşadığı çelişkiler ancak tüm kitaplarını okuduktan sonra gerçekten anlaşılabilir.
Dostoyevski Tolstoy’a göre zihinsel uğraşlara pek fazla zaman bulmaz. Kumarbazdır ve fakirdir. Fakat inanılmaz bir kalemi vardır. Başından geçen idam olayı, hayatı boyunca kapayamayacağı yaralar açar. İçinde az da olsa politik düşünceleri muhafaza eder ama korkusu onu insana, iç huzura ve yaratılışa yöneltir. Aristokrasinin devamlı yüzüne çarpıldığı bir zamanda fakirdir ve bunun acısını çemiştir. Gittiği ortamlardan dışlanmış özellikle meşhur balolarda istenmeyen adam olmuştur. Kitaplarında da bu temayı sürekli işler. Milliyetçidir ama bir yandan da yaşadığı buhran nedeniyle varoluşçuluğu sorgulamaya başlar ve bu yönde eserler verir.
Turgenyev ise, memnuniyetsiz sinirli bir adamdır. Ne halktan ümidi vardır ne de gelecekten. Tutunacak herhangi bir ideolojisi yoktur. Ona göre yer gök batı olmalıdır ama özentilikle değil. Sürekli bu özentileri eleştirmekle kalmaz, milliyetçi söylemlerin de alaya alır. Dostoyevski ve Tolstoy’un aksine bireyciliği daha fazla savunur ve gözü hep batıdadır.
İşte bu dönemin büyük üç yazarına ilham olan şey toplumda gördüğü taklitçiliktir. Bu taklitçi ve yozlaşmış kültüre bakıp hepsi kendisine farklı bir yol çizmiştir. Tolstoy iç dünyaya yolculuk yapar, Dostoyevski varoluşçuluğa, Turgenyev batıcılığa.
Rus edebiyatının hala evrensel olması ve kitlelere hitap etmesindeki nedenlerinden biri de budur. Özentilik ve yozlaşma hızlı bir şekilde tüm dünyayı sarmıştır. Tıpkı o zamanların Rusya’sı gibi. durumun farkında olan bu saçmalığı izlemek zorunda kalan biz azınlıkta olan insanlar da Rus edebiyatını keyifle okuruz. Çünkü orada anlatılanlar artık bizim dünyamıza da hitap eder durumdadır. Budala kitabında Mışkin’in baloda yaşadığı psikolojik çözümlemeler, bizim gündelik hayatta herhangi bir kalabalığı görünce yaşadıklarımızla aynıdır hemen hemen. Tüm dünyaya hitap eden konuları, benzerine rastlanması imkansız kalemler hayata geçirince de böyle ölümsüz oluyor işte.
